Văn nghệ Văn nghệ 1

CA DAO TỤC NGỮ, THÀNH NGỮ CỔ VỀ HUYỆN TIÊN MINH

Sau đây là một số câu ca dao tục ngữ, thành ngữ về huyện Tiên Minh:

Phủ Thượng thành Bình

Phủ Hạ thành Ninh

Hai phủ Nam – Kinh

Giữ nguyên tên cổ

(Câu này ý nói vào năm Minh Mạng thứ 3 (1822), vì kiêng húy phủ Thượng Hồng đổi thành phủ Bình Giang (平江府), có nghĩa là “vùng sông nước êm đềm”, vì phủ lỵ này nằm ở giáp Ninh Bình, làng Hoạch Trạch, tên Nôm là Vạc, xưa thuộc tổng Đường An, huyện Đường An, nên phủ này còn gọi là Vạc. Còn phủ Hạ Hồng đổi thành phủ Ninh Giang (寕江府), có nghĩa là “vùng sông nước an toàn”, vì phủ lỵ sau đó đóng ở tổng Bất Bế, tên Nôm là Vé, nên còn có tên khác nữa là phủ Vé. Chứ ở đây hai từ Bình Giang, hay Ninh Giang không liên quan gì tới sông “Bình” hay sông “Ninh” nào cả. Còn phủ Nam Sách và phủ Kinh Môn vẫn giữ nguyên tên cổ. Rồi vào năm Minh Mạng thứ 18 (1837), thì bốn huyện là Nghi Dương, An Dương, Kim Thành và An Lão được tách từ phủ Kinh Môn để thành lập phủ mới mang tên Kiến Thụy. Sau này tất cả 5 phủ trên trở thành đơn vị hành chính cấp huyện của tỉnh Hải Dương và tỉnh Kiến An, sau là thành phố Hải Phòng, từ 07/ 2025 thì tỉnh Hải Dương và thành phố Hải Phòng sáp nhập mang tên thành phố Hải Phòng)

Đến làng Hà Đái

Uống bát nước Giải

Ăn bánh rán khoái

(Làng Hà Đái (河帯), nghĩa nôm na là “dải sông”, tên Nôm là Giải, xưa thuộc tổng Hà Đái (thời Mạc là tổng Kim Đái), thời nay thuộc xã Tiên Thanh, huyện Tiên Lãng, từ 07/2025 thuộc xã Tiên Lãng, thành phố Hải Phòng. Bánh rán và nước chè xanh của làng này khá nổi tiếng)

Quê em ở mé đò Đăng

Đầu giáp An Thạch, cuối sông đò Hàn

(Làng An Thạch và Lũ Đăng (gọi tắt là Đăng), xưa thuộc tổng Hán Nam, huyện Tiên Minh, phủ Nam Sách, thời cách mạng hai thôn thuộc xã Kiến Thiết, huyện Tiên Lãng, từ 07/2025 thuộc xã Tân Minh, thành phố Hải Phòng. Còn đò Hàn ở phía dưới cuối tổng bên tả ngạn sông Kim (từ năm 1890 là Thái Bình) là làng Trì Hào thuộc tổng Hán Nam, thời nay thuộc xã Kiến Thiết, huyện Tiên Lãng, từ 07/2025 thuộc xã Tân Minh, thành phố Hải Phòng. Còn bên hữu ngạn là làng Tiền Am, tổng Thượng Am, huyện Vĩnh Lại, thời cách mạng thuộc xã Lý Học, huyện Vĩnh Bảo, từ 07/2025 thuộc xã Nguyễn Bỉnh Khiêm, thành phố Hải Phòng. Thời nay thì đò hay cầu Hàn di chuyển xuống hạ lưu sông chừng nửa cây số. Đây là câu ca của tổng Hán Nam)

Chơi với dân Trì Hào

Chẳng mất dao cũng mất thớt

(Làng Trì Hào, xưa thuộc tổng Hán Nam (thời Mạc là tổng An Tử Hạ), thời nay thuộc xã Kiến Thiết, huyện Tiên Lãng, từ 07/2025 thuộc xã Tân Minh, thành phố Hải Phòng)

Giếng Tiên Đôi vừa lành vừa mát

Đường Tiên Đôi gạch lát đễ đi

Ai về tổng Tải làm chi

Nước giếng thì đục, đường đi gập ghềnh

(Giếng làng Tiên Đôi, tên Nôm của làng này là Ngái, nên còn gọi giếng Ngái, xưa thuộc tổng Tử Đôi, mà tên Nôm là Tải, nên gọi tổng Tải, thời nay thuộc xã Đoàn Lập, huyện Tiên Lãng, từ 07/2025 thuộc xã Tân Minh, thành phố Hải Phòng)

Chiếu nào bằng chiếu Lũ Đăng

Rét đắp thì ấm, trải nằm thì sang

(Làng Lũ Đăng, gọi tắt là Đăng, xưa thuộc tổng Hán Nam, nay thuộc xã Kiến Thiết, huyện Tiên Lãng, từ 07/2025 thuộc xã Tân Minh, thành phố Hải Phòng)

Có tiền mua chiếu Lũ Đăng

Đừng mua chiếu Khuể làng sàng, làm rây

(Làng Lũ Đăng, xưa thuộc thuộc tổng Hán Nam, nay thuộc xã Kiến Thiết, từ 07/2025 thuộc xã Tân Minh, thành phố Hải Phòng. Còn làng Dư Đông (tên Nôm là Khuể), tổng Phú Kê, nay thuộc thị trấn Tiên Lãng, huyện Tiên Lãng, từ 07/2025 thuộc xã Tiên Lãng, thành phố Hải Phòng)

An Tử có đất trồng chè

Chồng gọi vợ bảo, cái gì hắn kia

Hay:

An Tử có ao nuôi mè

Chồng gọi vợ bảo, cái gì hắn kia

(Làng An Tự Hạ, tổng Hán Nam, huyện Tiên Minh, thời nay thuộc xã Kiến Thiết, huyện Tiên Lãng, từ 07/2025 thuộc xã Tân Minh, thành phố Hải Phòng. Còn cụm từ “có đất trồng chè”, chứ ở làng An Tử không phải là làng có tiếng về chè xanh)

Chơi với dân Xuân Úc

Chẳng mất đục cũng mất cưa

(Làng Xuân Úc, xưa thuộc tổng Dương Úc, huyện Tiên Minh, thời nay thuộc xã Bắc Hưng, huyện Tiên Lãng, từ 07/2025 thuộc xã Chấn Hưng, thành phố Hải Phòng)

Chơi với dân Kinh Khê

Chẳng mất đe cũng mất búa

(Làng Kinh Khê, xưa thuộc tổng Kinh Khê, huyện Tiên Minh, phủ Nam Sách, thời nay thuộc xã Quyết Tiến, huyện Tiên Lãng, từ 07/2025 thuộc xã Tiên Lãng, thành phố Hải Phòng)

10-

Đầu Mè, đuôi Úc

Giữa khúc Lũ Đăng

(Làng An Mỗ, tên Nôm là Mè, xưa thuộc tổng Đại Công (thời Mạc là tổng Xuân Cát), thời nay thuộc xã Tự Cường, huyện Tiên Lãng, từ 07/2025 thuộc xã Quyết Thắng, thành phố Hải Phòng. Làng Văn Úc, gọi tắt là Úc, xưa thuộc tổng Dương Úc (thời Mạc là tổng Xuân Úc), thời nay thuộc xã Hùng Thắng, huyện Tiên Lãng, từ 07/2025 thuộc xã Hùng Thắng, thành phố Hải Phòng. Còn làng Lũ Đăng, xưa thuộc thuộc tổng Hán Nam, nay thuộc xã Kiến Thiết, từ 07/2025 thuộc xã Tân Minh, thành phố Hải Phòng)

11-

Ông Khuể còn nể ông Sáu Mươi

(Câu ca này nói về lượng khách qua hai bến đò ngang của huyện Tiên Minh. Bến đò làng Dư Đông, tên Nôm là Khuể, xưa thuộc tổng Phú Kê, thời nay thuộc thị trấn Tiên Lãng, huyện Tiên Lãng, từ 07/2025 thuộc xã Tiên Lãng, thành phố Hải Phòng. Còn bến đò làng Kỳ Vỹ mang tên Sáu Mươi, xưa thuộc tổng Kỳ Vỹ, thời nay thuộc xã Quang Phục, huyện Tiên Lãng, từ 07/2025 thuộc xã Tân Minh, thành phố Hải Phòng)

12-

Gái Thái Lai

Trai Hà Đới

Tương tự như câu ca thời nay:

Gái Hào Lai

Trai Đoàn Lập

(Làng Thái Lai, tổng Kinh Thanh, huyện Tiên Minh, thời nay thuộc xã Cấp Tiến, huyện Tiên Lãng, từ 07/2025 thuộc xã Tân Minh, thành phố Hải Phòng. Còn làng Hà Đái hay Hà Đới, xưa thuộc tổng Hà Đái, huyện Tiên Minh, thời nay thuộc xã Tiên Thanh, huyện Tiên Lãng, từ 07/2025 thuộc xã Tiên Lãng, thành phố Hải Phòng)

13-

Trai Hà Đới

Gái Tự Tiên

Tiền An Mỗ

Cỗ Phú Kê

(Làng Hà Đái, tên Nôm là Giải, xưa thuộc tổng Hà Đái (Đới), nay thuộc xã Tiên Thanh, huyện Tiên Lãng, từ 07/2025 thuộc xã Tiên Lãng, thành phố Hải Phòng. Làng Tự Tiên thuộc tổng Duyên Lão, thời nay thuộc xã Tiên Minh, huyện Tiên Lãng, từ 07/2025 thuộc xã Tiên Minh, thành phố Hải Phòng. Làng An Mỗ, tên Nôm là Mè, xưa thuộc tổng Đại Công, thời nay thuộc xã Tự Cường, huyện Tiên Lãng, từ 07/2025 thuộc xã Quyết Thắng, thành phố Hải Phòng. Có sách đã xuất bản tại Hải Phòng ghi “Tiền An Hỗ” thuộc xã Khởi Nghĩa thời nay, song chúng tôi đã tìm các loại sách dư địa chí về huyện Tiên Lãng từ thời Lê Trịnh (1592 - 1778) tới hết thế kỷ XX, nhưng chưa thấy. Còn làng Phú Kê, xưa thuộc tổng Phú Khê, huyện Tiên Minh, thời nay thuộc xã Bạch Đằng, huyện Tiên Lãng, từ 07/2025 thuộc xã Tiên Lãng, thành phố Hải Phòng)

14-

Gái Phác Xuyên

Thuyền Xuân Lai

Trai Hộ Tứ

(Làng Phác Xuyên, xưa thuộc tổng Phú Kê, thời nay thuộc xã Bạch Đằng, huyện Tiên Lãng, từ 07/2025 thuộc xã Tiên Minh, thành phố Hải Phòng. Làng Xuân Lai, xưa thuộc tổng Tử Đôi, thời nay thuộc xã Bạch Đằng, huyện Tiên Lãng, từ 07/2025 thuộc xã Tiên Minh, thành phố Hải Phòng. Còn làng Hộ Tứ trở thành đơn vị hành chính cấp làng từ cuối thế kỷ XIX thuộc tổng Tử Đôi, thời nay là thôn Hỗ Tứ, xã Đoàn Lập, huyện Tiên Lãng, từ 07/2025 thuộc xã Tân Minh, thành phố Hải Phòng)

15-

Tằm tơ Thiên Lộc vân vi

Thuốc lào An Tử đâu bì thơm ngon

(Làng Thiên Lộc, xưa thuộc tổng Thiên Lộc, huyện Nghi Dương, từ cuối thế kỷ XIX đổi thành Đại Lộc thuộc tổng Đại Lộc, phủ Kiến Thụy, thời nay thuộc xã Đại Hợp, huyện Kiến Thụy, từ 07/2025 thuộc xã Kiến Hải, thành phố Hải Phòng. Còn làng An Tử, xưa thuộc tổng Hán Nam, thời nay thuộc xã Kiến Thiết, huyện Tiên Lãng, từ 07/2025 thuộc xã Tân Minh, thành phố Hải Phòng. Một số tài liệu ghi “Thuốc lào Tiên Lãng…” là chưa chính xác vì không ai ví một làng với một huyện)

16-

Lụt thì tháo nước cống Đôi

Hạn thì cầu đảo đầm Lôi đền Đàn

(Câu ca dao này chúng tôi lấy ở sách quốc gia thời Nguyễn xuất bản năm 1886. Theo bản đồ huyện Tiên Minh thời Đồng Khánh, thì đầm Lôi ở ngay phía Nam huyện lỵ Tiên Lãng từ làng Đông Minh lên tới làng Đông Cầu. Còn muốn đi từ huyện lỵ Tiên Minh, tức Tiên Lãng thời nay tới khu vực làng Lũ Đăng hay tới làng Phương Đôi đều phải qua đò ngang ở đầm Lôi. Theo giải thích của sách “Đồng Khánh địa dư chí thì “Đền thờ Thần Kinh Sơn ở làng Vân Đôi, đền thờ Thần Bạt Hải Long Vương ở làng Tử Đôi, hai đền trên đối diện nhau, đều ở bên bờ đầm Lôi. Tương truyền thần Kinh Sơn làm gió, còn thần Bạt Hải Long Vương làm mưa, khi gặp hạn hán dân hai làng trên cầu đảo đều thấy linh ứng”. Làng Tử Đôi, xưa thuộc tổng Tử Đôi (thời Mạc là tổng Vân Thị), thời nay thuộc xã Đoàn Lập, từ 07/2025 thuộc xã Tân Minh có đền thờ Bạt Hải Long Vương, húy là Hải có công giúp vua Lê Đại Hành đánh quân Tống. Còn làng Vân Đôi, tên Nôm là Bì, xưa thuộc tổng Tử Đôi, thời nay thuộc xã Đoàn Lập, từ 07/2025 thuộc xã Tân Minh có đền thờ thần Kinh Sơn, một trong Ngũ Linh từ, tục gọi là đền Đàn hay đền Bì và là chính đền của hàng huyện đảo vũ (cầu mưa)

17-

Lụt lội thì tháo cống Đôi

Nhược bằng hạn hán thì bơi đầm Bì

(Câu ca dao này xuất hiện về sau được ghi ở một số sách xuất bản chính thống tại Hải Phòng cuối thế kỷ XX: “Lụt lạo thì tháo cống Đôi. Nhược bằng hạn hán thì bơi đầm Bì”, trong đó từ lạo (澇) tiếng Hán có nghĩa là nước lụt, tức cách dùng từ ở câu này chưa đúng vì nửa Hán nửa Việt. Tới thời điểm này thì cái tên đầm Lôi không còn và xuất hiện cái tên đầm Vân Đôi (tên Nôm là Bì), chắc chắn về dung lượng nước cũng như diện tích của đầm Bì không bằng đầm Lôi cổ vì đã bị san lấp đi rất nhiều. Còn làng Vân Đôi, tên Nôm là Bì, xưa thuộc tổng Tử Đôi, thời nay thuộc xã Đoàn Lập, từ 07/2025 thuộc xã Tân Minh có đền thờ thần Kinh Sơn, một trong Ngũ Linh từ, tục gọi là đền Bì và là chính đền của hàng huyện đảo vũ (cầu mưa). Hay cống Đôi cũng thuộc thực địa làng Vân Đôi, thời nay thuộc xã Đoàn Lập)

18-

Ông Bì, một chi của cụ Lôi

(Đây là câu thành ngữ so sánh về lưu lượng chứa nước và diện tích của đầm Bì và đầm Lôi. Đầm Lôi sau bị san lấp gần hết và tới nay nếu không còn bản đồ thời Đồng Khánh hay đầu thế kỷ XX thì không rõ nó dài rộng ra sao)

19-

Đông Cầu bắt cáy gieo neo

Triều Đông vẽ chánh đến khoèo cả tay

(Giáp Đông Cầu và Triều Đông, xưa thuộc tổng Phú Kê, thời nay thuộc thị trấn Tiên Lãng, huyện Tiên Lãng, từ 07/2025 thuộc xã Tiên Lãng, thành phố Hải Phòng. Còn chánh là nhánh mọc lên sau của cây thuốc lào)

20-

Trung Lăng có đất đi câu

Bắt được con cá về chầu chợ Đôi

(Làng Trung Lăng, xưa thuộc tổng Phú Kê, thời nay thuộc thị trấn Tiên Lãng, huyện Tiên Lãng, từ 07/2025 thuộc xã Tiên Lãng, thành phố Hải Phòng. Còn chợ Đôi ở làng Cựu Đôi, xưa thuộc tổng Phú Kê, thời nay thuộc thị trấn Tiên Lãng là chợ huyện Tiên Lãng)

21-

Đi chợ Tứ Túc (Vượn)

Mua con cá Tứ Túc (cá bò)

Về đựng vào bát Tứ Túc (bát mèo)

Mời quan Tứ Túc xơi (mèo)

(Đây là thói chơi chữ, câu đầu hai từ Tứ Túc nghĩa là Vượn, câu thứ hai cũng từ ấy nhưng nghĩa là cá bò, sang câu thứ ba hay câu thứ tư nghĩa lại là mèo)

22-

Chợ Giải mua rủi bán may

Một năm chỉ họp một ngày mùng hai

(Chợ Giải họp mỗi năm một lần vào mùng Hai tết ở khu vực đền làng Hà Đái, xưa thuộc tổng Hà Đái (Đới), thời nay thuộc xã Tiên Thanh, huyện Tiên Lãng, từ 07/2025 thuộc xã Tiên Lãng, thành phố Hải Phòng)

23-

Lục đầu nam

Tam đầu nữ

(Đây là sáu tướng quân là nam giới và ba là nữ giới tham gia quân đội do Tướng quân Trần Quốc Thành thời Trần chỉ huy và đã anh dũng hy sinh được lập đền thờ tại gò Đầu Lậu, làng Hà Đái (Đới) thuộc tổng Hà Đái (Đới), thời nay thuộc xã Tiên Thanh, huyện Tiên Lãng, từ 07/2025 thuộc xã Tiên Lãng, thành phố Hải Phòng. Thời cổ Hà Đái và Kim Đái là một địa danh, thời Mạc tổng này mang tên Kim Đái)

24-

Chó Phú Kê cắn ra cỗ

Chó An Mỗ cắn ra tiền

Chó Đông Xuyên cắn ra tôm cá

(Làng Phú Kê, xưa thuộc tổng Phú Khê, huyện Tiên Minh, thời nay thuộc xã Bạch Đằng, huyện Tiên Lãng, từ 07/2025 thuộc xã Tiên Lãng, thành phố Hải Phòng. Làng An Mỗ, tên Nôm là Mè, xưa thuộc tổng Đại Công, thời nay thuộc xã Tự Cường, huyện Tiên Lãng, từ 07/2025 thuộc xã Quyết Thắng, thành phố Hải Phòng. Còn làng Đông Xuyên, xưa thuộc thuộc tổng Tử Đôi, thời nay thuộc xã Đoàn Lập, huyện Tiên Lãng, từ 07/2025 thuộc xã Tân Minh, thành phố Hải Phòng)

25-

Cựu Đôi mảnh đất thanh nhàn

Sáng ngày nhịn đói ra hàng ngậm tăm

(Làng Cựu Đôi, tổng Phú Kê, nay thuộc thị trấn Tiên Lãng, huyện Tiên Lãng, từ 07/2025 thuộc xã Tiên Lãng, thành phố Hải Phòng. Người dân làng này mắc bệnh sỹ, tuy đói meo nhưng vẫn tỏ ra vừa mới ăn cơm xong)

26-

Chém cha cái ấp Thái Bình

Chưa ra đến ngõ váy nghinh lên đầu

(Giáp Thái Bình, xưa thuộc tổng Dương Áo, thời nay thuộc xã Vinh Quang, huyện Tiên Lãng, từ 07/2025 thuộc xã Hùng Thắng, thành phố Hải Phòng. Câu ca dao này có vào thế kỷ XX)

27-

Hỡi cô thắt áo lưng xanh

Có về Tiên Lãng với anh thì về

Tiên Lãng sông nước bốn bề

Có nghề trồng thuốc, có nghề chiếu gon

(Câu ca dao này có vào sau thời gian huyện Tiên Minh đổi thành huyện Tiên Lãng, tức sau năm 1885. Hai từ Tiên Lãng ở câu ca dao trên là đơn vị hành chính cấp huyện, còn ở xã Tiên Minh thời nay cũng có thôn Tiên Lãng)

28-

Thuốc lào Tiên Lãng

Chồng hút vợ say

Thằng bé châm đóm lăn quay ra nhà

Có cô hàng xóm đi qua

Ngửi phải khói thuốc say ba bốn ngày.

(Thuốc lào huyện này từ xưa tới nay đều được công nhận là loại ngon, đặc biệt ở làng An Tử Hạ, quê ngoại của Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm)

29-

Ngồi hút thuốc như Khổng Minh xem sách

Tay cầm đóm như Triệu Tử múa đao

Hơi hít vào như Tiêu Dương thổi sáo

Khỏi thổi ra như rồng cuốn mây bay.